خرید و دانلود فایل پاورپوینت کامل بررسی عوامل تربیتی – عاطفی فرزندان در خانواده

بخشی از متن فایل پاورپوینت کامل بررسی عوامل تربیتی – عاطفی فرزندان در خانواده :

مقدمه

پی ریزی تربیت مبتنی بر رهنمودهای اسلام که بر پایه فطرت و حرکت به سوی فضیلت و کمال است، در محیط خانواده امکان پذیر است؛ زیرا خانواده مناسب ترین نظام برای تأمین امنیت و آرامش روانی اعضا، پرورش نسل جدید، اجتماعی کردن، برآورده ساختن نیازهای عاطفی افراد و تربیت فرزندان محسوب می شود و سهم بسیار ارزنده ای را در بنای تمدن انسانی و اسلامی دارد (شریف قریشی، ۱۳۶۲: ۱۵). از ملزومات اساسی برای رسیدن به این کارکرد مهم، سلامت خانواده است. از جمله خصیصه ها و ملزوم های عمده ی خانواده سالم، داشتن روابط عاطفی زن و شوهر نسبت به یکدیگر است، در این روابط زن و شوهر دوستی خودشان را نسبت به هم بر اساس محوریت آموزه های دینی ابراز می کنند و بر این اساس برای هم ارزش، احترام، حقوق و تکالیفی قائل هستند و برای عملیاتی ساختن آن از طریق همدلی، دلجویی و بهره گیری از کلمات گرم و مناسب تلاش می کنند (صافی، ۱۳۸۸: ۱۸). بنابراین موفقیت والدین در پرورش فرزندانی شایسته و هماهنگ با معیارهای دینی، بستگی زیادی به چگونگی برقراری رابطه آنها با یکدیگر و با فرزندانشان دارد. از این رو برقراری ارتباط حسنه ی عاطفی- اجتماعی با دیگران یک هنر است و تمام افراد جامعه، به ویژه والدین باید برای کسب این مهارت تلاش کنند. رابطه مطلوب عاطفی مهم ترین نقش را در زندگی انسان دارد. شاید هیچ یک از ابعاد تجارب زندگی انسان به اندازه روابط عاطفی والدین در رشد شخصیت سالم فرزند مؤثر نباشد. ازاین رو، امام صادق علیه السلام بر این نوع روابط با فرزند تأکید دارند و می فرمایند: «إِنَ اللَّهَ لَیرْحَمُ الْعَبْدَ؛ لِشِدَّهِ حُبِّهِ لِوَلَدِهِ» خدا والدین را به دلیل دوست داشتن و محبت به فرزند، مشمول رحمت گسترده خود می کند (کلینی، ۱۳۴۴، ج۶: ۵).

با توجه به اینکه در جهان کنونی، زندگی اخلاقی و عاطفی بشر در اثر تزلزل نظام های ارزشی و انحلال مبانی فطری، مورد تهدید قرار گرفته و جامعه بشری با بحران ها و ستم های گوناگون اخلاقی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مواجه شده است (یوسفیان، ۱۳۸۶: ۲۶) اهمیت بررسی عوامل تربیت – عاطفی فرزندان در خانواده که در این تحقیق هدف اصلی بوده – مضاعف می گردد.

پیشینه پژوهشی

در بررسی پیشینه، پژوهشی یافت نشد که به طور کامل با موضوع پژوهش حاضر مرتبط باشد. در ادامه برخی از پژوهش ها مرور می شوند که تا حدودی با موضوع تحقیق در ارتباط هستند.

بررسی های انجام شده از زاویه دید روان شناسان (ایزنبرگ و لوسویا[۱]، ۱۹۹۷) و جامعه شناسان(بکر و اپستین،۱۹۹۳؛ هندرسون و برلا۱۹۹۴، وینسنت و تام،۲۰۰۰) و روان شناسان اجتماعی (براون و فرانسیس۱۹۹۳) حاکی است که، خانواده نخستین محیطی است که انسان را تحت تأثیر فضا، روابط و مناسبات خود قرار می دهد. همه چیز در این محیط، به ویژه عوامل انسانی و والدین بسیار تأثیرگذار است و تأثیرپذیری بسیار کودک و روابط عاطفی حاکم بر خانواده، این تأثیرپذیری را هرچه بیشتر می کند.

مور و همکاران (۲۰۰۴) نشان دادند که روابط صمیمی والدین در کودکی و نوجوانی اعتماد به نفس، شادی و رضایت از زندگی را برای فرزندان به ارمغان می آورد و سلامت فیزیکی و روانی افراد در بزرگسالی نیز بی تردید ریشه در حمایت های پدر و مادر در اوان کودکی دارد.

آدکینز (۲۰۰۳) نشان داد که کودک نخستین تجارب حمایت اجتماعی خود را در کانون خانواده کسب می کند و نحوه ی برخورد، پذیرش، دوست داشتن و رفتار مساعد با کودکان او را برای احیای نقش های اجتماعی و برطرف ساختن نیازهایش یاری می دهد.

کانتر (۲۰۰۰) در بررسی های خویش به این نتیجه رسید که میزان تأثیر والدین بر روی نگرش های فرزندان و عواطف و رفتار آنها بسیار چشمگیر است. آنها نقش اساسی در شکل گیری اعتقادات بازی می کنند و نگرش ها و اعتقادات خود را به طور مستقیم و غیرمستقیم به کودکان انتقال می دهند و کودکان از روی مشاهده اعمال و رفتار والدین این تأثیر را می پذیرند.

آلبرت بندورا (۱۹۷۷) اعتقاد دارد که بیشترین یادگیری ها و تأثیرپذیری های افراد انسانی، از طریق یادگیری مشاهده ای و دیدن الگوهای ارائه شده است و هراندازه الگوها از محبوبیت و جایگاه ارزشی ویژه ای برخوردار باشند، تأثیرگذاری بیشتری بر الگو گیرنده ها دارند. پس والدین به منزله اولین الگو، بر شخصیت کودکان، اجتماعی شدن آنها، روش های تعامل با دیگران، نحوه برخورد با مشکلات زندگی و مسائل اخلاقی و اعتقادی کودکان تأثیر جدی و اساسی دارند.

نیک نژادی،گلستانی و احمدی (۱۳۸۶) در مطالعات خود به این نتیجه رسیدند که از مهم ترین منابع شکل گیری خودپنداره و احساس ارزشمندی نسبت به خود در کودکان و نوجوانان هستند و به این وسیله کودک و نوجوان ادراک ها، نگرش ها و واکنش های دیگران را جزئی از ارزش های درونی خود می کند.

فرجاد (۱۳۷۲) در مطالعه ای با عنوان چگونگی برخورد خانواده و تأثیر آن در نوع رفتار کودک و نوجوان به این نتیجه دست یافت که محبت و خشونت والدین در رفتار کودک و نوجوان تأثیر خواهد گذاشت. بنابراین نگرش ها و الگوهای رفتاری که در جریان رشد خود فرا می گیرند، شبیه نگرش ها و الگوهای رفتاری است که در والدین آنها دیده می شود.

بررسی آیات (تحریم: ۶، مریم: ۵۵، لقمان: ۱۳ و ۱۷، هود: ۴۴) و خطبه ۸۴ نهج البلاغه حاکی است که در دین مبین اسلام خانواده، نخستین و مهم ترین نهاد تربیتی است که انسان را تحت تأثیر و شاکله تربیتی وی را سامان می دهد و از روشن ترین جلوه گاه های رحمت و مودت است که به دلیل مناسبات و روابط ویژه عاطفی، پایدارترین تأثیرات روحی، اخلاقی و رفتاری را در ساختار تربیتی انسان بر جای می گذارد (صمدی، رضایی، ۱۳۹۰: ۹۷).

روش پژوهش

روش پژوهش حاضر، توصیفی تحلیلی است. به این صورت که متون حدیثی مرتبط با عوامل عاطفی تربیت فرزندان در خانواده، با استفاده از فرم های فیش برداری از منابع گردآوری و در راستای تحقق اهداف پژوهش مورد بررسی، توصیف و تحلیل قرار گرفته است.

عوامل موثر در خانواده

عوامل تربیت عاطفی، زمینه هایی هستند که در ارتباط یک انسان با انسان دیگر تحقق یافته و باعث تأثیرگذاری در عواطف و منش شخصیتی همدیگر و یا فرد ثالث می شوند و در عمل به نفع همدیگر گامی برمی دارند یا دست کم اظهار همدردی یا احساس همدلی و یگانگی می کنند. این تأثیرات به شکل محبت، مودت، رحمت، لطف، رأفت، عفو و گذشت، خشوع، الفت، شفقت، احسان، حلم، شکر و مانند آن در ابراز و عملکرد افراد نمود می یابد (مصباح یزدی، ۱۳۸۷، ج۲: ۵۷).

واژه تربیت نیزکه از نظر لغوی به معنی پرورانیدن، پروردن، آموختن، تأدیب و سیاست، ترقی و برتری و احسان و تفقد نسبت به شاگرد و دیگر زیردستان به کار رفته است (دهخدا، ۱۳۷۳، ج۴: ۵۷۷۶) از ریشه «ربی» و «ربأ» گرفته شده است که بر برتری، رشد و علو دلالت می کند. بنابراین، تربیت عبارت است فراهم آوردن زمینه و امکانات برای رشد و شکوفایی استعدادهای و توانایی های بالقوه انسان و هدایت آن درجهت مطلوب (میناگر، ۱۳۹۰: ۱۷).

در شکل گیری و تکوّن شخصیت و ویژگی های عاطفی، اخلاقی و رفتاری فرزندان، دو عامل وراثت و محیط دخالت دارند. در میان عوامل محیطی، تأثیرگذارترین عامل، خانواده است و در میان عوامل خانوادگی محوری ترین عامل، والدین هستند (پناهی، شریفی، ۱۳۸۸: ۱۳۹). با توجه به نقش کلیدی والدین در انتقال ارزش های دینی و معنوی به فرزندان و اهمیت رشد شخصیت مطلوب عاطفی ایشان با محوریت فرهنگ ناب دینی، نسبت به یکدیگر و تأثیر آن بر رشد تربیت مطلوب فرزندان در ادامه به تعدادی از عوامل تربیت عاطفی فرزندان در نهاد خانواده، اشاره می شود:

الف. هم سویی بینش ها و باورهای مذهبی

بنیادی ترین مسئله در نهاد خانواده که موجب آرامش و جلب عاطفی اعضای آن می شود، اصل همتایی در بینش ها و باورهای دینی اعضای خانواده، به ویژه همسران است. در تعالیم اسلامی به هنگام گزینش همسر بر اصل«کفو» به معنای همتایی و همانندی تأکید شده است، بدین معنا که زن و مرد در افکار و باورها و ویژگی های رشدی در بیشتر موارد همتا باشند: «أَنْکحُوا الْأَکفَاءَ وَ انْکحُوا مِنْهُمْ وَ اخْتَارُوا لِنُطَفِکمْ»(مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۰: ۲۳۶). همسویی والدین در باورهای مذهبی، علاوه بر اینکه موجب گرمی خانواده به ویژه تحکیم روابط عاطفی خودشان است در تربیت مطلوب فرزندان نیز مؤثر است. روابط عاطفی مطلوب و دین پسند والدین نسبت به هم و فرزندان ناشی از خداباوری در بینش ها، افکار و باورهای آنان است. بنابراین داشتن بینش واحد و هماهنگ والدین در نوع برقراری روابط، با محوریت دینی و عملیاتی ساختن آنها در زندگی، از مهم ترین عوامل عاطفی پرورش شخصیت فرزندان است.

ب. اندیشه از خود دانستن وجود فرزند

از عوامل شکل گیری روابط عاطفی مطلوب والدین نسبت به فرزندان این است که والدین وجود فرزندان را از خود آنها می دانند و علاقه طبیعی و خدادادی بین خودشان و آنان را احساس می کنند و خوبی و بدی آنان را، خوبی و بدی خودشان می دانند و به سرنوشت مطلوب و زندگی سعادتمندانه دنیایی و اخروی آنها علاقه مند هستند (فرهادیان، ۱۳۸۸: ۹). امام سجاد علیه السلام در تبیین این ویژگی عاطفی والدین و لزوم پرورش آن، از آن به عنوان حقوق فرزند یاد کرده و می فرمایند: «وَ أمَّا حَق وَلدِک فَتعلم إنَّه منک و مضاف إِلیک فِی عَاجل الدُّنیا بِخَیره و شَرَّه وَ إِنَّک مَسؤُول عَمَّا وَلّیته مِن حُسنِ الاَدَبِ وَ الدَّلَاله عَلی رَبِّه وَ المَعُونَه عَلَی طَاعَته فِیک وَ فِی نَفسِه فَمُثَابَ عَلی ذَلِک وَ مُعَاقَب»؛ حق فرزندت بر تو آن است که بدانی او از تو است و رفتار نیک و بدش در این دنیا با تو پیوند دارد و تو به دلیل مسئولیت و ولایتی که بر او داری، موظفی که او را خوب تربیت کنی و به جانب پروردگارش رهنمون باشی و به او کمک کنی تا در ارتباط با تو و خودش، از خداوند فرمان برد و نیز توجه داشته باش که اگر او را به شایستگی تربیت کنی، پاداش آن را خواهی یافت و چنانچه در تربیت او سهل انگاری کنی مورد عقوبت خداوند قرار خواهی گرفت (حرانی، ۱۴۰۴ق: ۱۸۹). والدین با ایجاد ارتباط عاطفی و دوستانه مبتنی بر این حقیقت فطری انسانی، ارتباط سیستمی متعالی در شبکه اعضای خانواده برقرار می کنند و محیط عاطفی مناسبی را برای فرزندان فراهم می آورند تا توانمندی هایی که در فطرت آنها نهادینه شده است به تدریج بروز و پرورش یافته و موجب برقراری ارتباط نیک با فرزندان، احترام و تکریم آنها، تقویت احساس ارزشمندی، رضایت، خشنودی و دیگر صفات برجسته عاطفی تربیتی در آنان شود (فقیهی، ۱۳۹۲: ۱۸۱-۱۹۰؛ ضیایی،۱۳۹۰: ۵۳).

انسان به دلیل داشتن غریزه ی حب ذات، هرآنچه دوست دارد که متعلق به او است. همین امر بر اساس حکمت خداوندی موجب می شود که از خویشتن در برابر مخاطرات و تهدیدها محافظت کند. پدران و مادران به دلیل اینکه فرزندان را پاره ای از وجود خویش و ثمره زندگی می دانند، به شدت به وی احساس دلبستگی دارند و از همین رو، سخت از او محافظت می کنند. از منظر امام علی علیه السلام فرزند نه تنها پاره ای از وجود آدمی، بلکه همه وجود او است. ایشان در بخشی از نامه خویش به امام حسن علیه السلام چنین می فرمایند: «و تو را دیدم که پاره تن من، بلکه همه جان منی؛ آنگونه که اگر به تو آسیبی برسد به من رسیده است و اگر مرگ به سراغ تو آید، زندگی مرا گرفته است» (سید رضی، ۱۳۸۷، نامه: ۳۱). والدین با نشان دادن دلبستگی خود به فرزند خویش شخصیت عاطفی کودک را می پرورانند و زمینه دلبستگی کودک را به آنها فراهم می کند. این دلبستگی، روابط کودک را در جامعه بزرگ تر آینده، رقم می زند و کودک این رابطه با والدین را بعدها هم حفظ خواهد کرد تا رفتار خود را با والدین محبوبش تطبیق دهد. پس دلبستگی والدین به فرزند می تواند زمینه ی لازم برای تأثیر مثبت والدین بر فرزندان را فراهم کند و فرزندان را به سوی تطبیق رفتار خود با والدین تشویق و ترغیب کند (سپاه منصور، شهابی زاده، خوشنویس، ۱۳۸۷: ۲۵۵). در حقیقت، این نوع علاقه طبیعی میان والدین و فرزندان از عوامل مؤثر در سبک زندگی مطلوب و مورد تأکید در آموزه های اسلامی است که می تواند زمینه ساز پرورش فرهنگ و اخلاق دینی در خانواده گردد.

پ. انسان دوستی

بشر دوستی که در فطرت هر یک از پدر و مادر وجود دارد، خود از منشأهای برقراری روابط عاطفی با فرزند است. در فرهنگ قرآن برقراری ارتباط عاطفی افراد بشر با یکدیگر به عنوان یک اصل تربیتی مورد توجه است و از این رو، مادامی که افراد و فرزندان از انسانیت بیرون نرفته اند، درصدد دشمنی با خدا و دین بر نیامده اند و برای اخراج افراد دیگر از بلادشان اقدامی صورت نداده اند، همچنان بر رابطه دوستی، حتی در سطح برّ و احسان و برخورد عدالتی تأکید می شود (ممتحنه، ۹-۸). در احادیث متعدد عملیاتی ساختن این میل فطری سرآمد فعالیت های خردمندانه آدمی شمرده شده است ( فتال نیشابوری، ۱۳۷۵، ج ۱: ۳). تمایل فطری آدمی به بشر دوستی مصادیق زیادی دارد و در عملیاتی و اجرایی کردن محبت هرکسی که به فرد نزدیک تر است از شدت بیشتری برخوردار است، از جمله این محبت ها، محبت والدین به فرزند است. البته محبت پرهیزکاران به هر فردی در طول محبت خدا است.

ت. محبت

میل به محبت دیدن و محبت ورزی از گرایش های فطری انسانی بوده که فرد در هر دوره ای از زندگی، تحول و رشد به آن نیازمند است و باید از آغازین لحظات ورود به این جهان تا آخرین زمان وداع از این دنیا متناسب با دوره رشد خویش این نیاز عالی و اساسی تأمین شود (احمدی، ۱۳۸۰: ۳۲). محبت، احساسات و تمایل های خانوادگی و اجتماعی انسان ها را نسبت به یکدیگر در عرصه ها ی گوناگون زندگی عمیق و ریشه دار می کند؛ زیرا محبت، مهربانی و عطوفت، به زندگی خانوادگی و اجتماعی گرما بخشیده و صمیمیت، صداقت و برخورد نیک و شایسته را به دنبال دارد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در باب این مهم می فرمایند: «قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْأَهِ: إِنِّی أُحِبُّک، لَا یذْهَبُ مِنْ قَلْبِهَا أَبَداً»؛ مردی که به زنش بگوید: من تو را دوست دارم [اثر این سخن] هرگز از دل زن بیرون نمی رود (کلینی، ۱۳۴۴، ج ۵: ۵۶۹). محبت زن و شوهر نسبت به هم از راهکارهای اساسی در شیرینی و شادکامی زندگی زناشویی است که در تحکیم عواطف آنان نسبت به فرزندان نیز بسیار مؤثر است. این محبت به عنوان آموزه ای اخلاقی در اسلام مورد تأکید است (مروّجی طبسی،۱۳۸۳: ۶۲) خداوند در باب اهمیت این موضوع می فرماید: «وَ مِنْ ءَایاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکمُ مِّنْ أَنفُسِکمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکنُواْ إِلَیهَا وَ جَعَلَ بَینَکم مَّوَدَّهً وَ رَحْمَهً»؛ از نشانه های قدرت خداوند این است که از جنس خودتان همسرانی برایتان آفرید تا در کنار آنها آرامش یابید و در میان تان مودت و رحمت قرار داد (روم،۲۱).

بر این اساس می توان ادعا کرد که نیرومندترین عامل دوام و رشد خانواده، محبت است و بهترین عامل برای استحکام و بقای آن، برانگیختن عواطف متقابل همسران به یکدیگر است. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرمایند: «فَأشْفِقوا عَلَیهِنَّ وَ طَیبوا قُلوبَهُنَّ حَتّی یقِفْنَ مَعَکم و لا تُکْرِهُو النِّساءَ وَ لا تَسْخُطوا بِهِنَّ»؛ با زنان مهربانی کنید و دل هایشان را به دست آورید تا با شما همراهی کنند و هرگز آنان را مجبور و خشمگین نکنید. بنابراین لازمه شادابی و نشاط روانی زن و مرد، به ویژه زن این است که خود را محبوب همسر خویش ببیند و از عشق و علاقه او به خویش مطمئن باشد. اگر زن در مورد محبت و علاقه همسرش نسبت به خود تردید کند، احساس درماندگی و ناتوانی عاطفی به او دست می دهد. این مسئله چنان بر روان زن تأثیر می گذارد که علاقه او نسبت به فرزندش نیز کمتر می شود، به عبارتی عاطفه ی مادری به شدت از عواطف شوهر نسبت به زن تأثیر می پذیرد و این خود نشانگرآن است که هرچه محبت و علاقه در روابط عاطفی والدین بیش تر برقرار باشد، فرزندانی تربیت خواهند شد که محبت را در کانون اعمال و رفتار خویش قرار دهند (حیدری، ۱۳۸۷: ۱۰۳). علاوه بر آن، محبت و به ویژه ابراز آن در همه مراحل و همدلی با فرزندان، نقش بسیار مهمی در تربیت عاطفی آنان دارد.

والدینی که با فرزندشان محبت شدید و همدلی دارند، می توانند احساس سرخوردگی احتمالی فرزند را از نتایج توصیه های خود و چگونگی ارتباط خود با فرزندان کشف کرده و برای یافتن راه حلی که برای هر دو قابل قبول باشد، کوشش کنند. به عبارت دیگر، والدینی که با احساسات فرزند خود همدلی می کنند مایل و قادرند که به طور سازنده به سمت مطلوب حرکت کنند و زمینه ی ارتباط مطلوب و مؤثر با فرزندشان را فراهم کنند. امام صادق علیه السلام می فرمایند: «اِنَّ اللّه لَیرحَمُ العَبدَ لِشِدَّهِ حُبِّهِ لِوَلَدِهِ»؛ بدون تردید، خداوند بر بنده خود برای شدت محبت و همدلی به فرزندش، رحم می کند (کلینی، ۱۳۴۴، ج۶: ۵۰). همدلی والدین تأثیر مهمی در محافظت و مراقبت از فرزند دارد؛ زیرا هنگامی که والدین از وضعیت و شرایط فرزندشان آگاه باشند و او را درک کنند، به دقت و درجه مراقبت خود نسبت به فرزندشان در هنگام بروز چالش و آسیب می افزایند و در زندگی فردی و اجتماعی وی مهر و الفت را به ارمغان می آورند (احمدی، ۱۳۸۵: ۲۲؛ کامران، ۱۳۸۴: ۱۱۰). البته این نکته حائز اهمیت است که در ابراز محبت و تکریم شخصیت فرزند نباید راه افراط را پیمود؛ زیرا در آن صورت شخصیت فرزند در اثر زیاده روی والدین در ابزار محبت های نابه جا لطمه جبران ناپذیری خواهد خورد و او از جامعه توقعات و انتظارات نابه جایی خواهد داشت.

ث. خوش رویی

خوش رویی محبوب ترین و ارزشمندترین عمل نزد خدا پس از واجبات الهی است و از رحمت الهی ریشه می گیرد که خدای مهربان با معرفی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به عنوان الگوی برتر حسن خلق، در خطاب به آن گرامی می فرماید: «به سبب لطف و رحمت خدا بود که با آنان نرم خویی کردی و اگر درشتخوی و سخت دل بودی، بی گمان از گرد تو پراکنده شده بودند» (آل عمران: ۱۵۹). خوش رویی و مهربانی والدین به یکدیگر و فرزندان از عوامل برجسته ی پرورش شخصیت عاطفی و مطلوب اسلامی است که در ایجاد صفا، آرامش روانی، اعتماد به نفس و شکوفایی استعداد های فرزندان تأثیر زیادی دارد (حسین زاده، ۱۳۸۸: ۱۶۳).

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله درباره ی ارزش و جایگاه خوش رویی می فرمایند: «أحسَنُ الناس ایماناً أحْسَنَهُمْ خُلْقاً وَ اَلطَفُهُم بِأهلِهِ وأنا ألطفُکُمْ بِأهْلی» (حرعاملی، ۱۴۱۲ق، ج۱۲: ۱۵۳) شایسته ترین مردم از نظر ایمانی، خوش اخلاق ترین و مهربان ترین آنها با خانواده اش است. امام باقر علیه السلام می فرمایند: «البشر الحسن و طلاقه الوجه مکسبه للمحبه و قربه من الله»؛ خوش روئی در برخورد با دیگران، مایه جلب محبت آنان و نزدیکی به خدا است (کلینی، ۱۳۴۴، ج۲: ۱۰۳). ارتباط والدین با چهره ی گشاده رشته دوستی را با دوام تر کرده و از یکسو سبب کسب مهارت های اجتماعی و عاطفی و از سوی دیگر، سازگاری بهتر با مسائل را برای فرزندان به ارمغان می آورد و به فرموده امام صادق علیه السلام سبب افزایش عمر و بهره مندی از نعمت ها شده (کلینی، ۱۳۴۴، ج۴: ۴۹) و نسلی منتظر و مزین به محاسن اخلاق و شخصیت مطلوب عاطفی پرورش می یابد (نعمانی، ۱۳۷۶: ۲۰۰). بنابراین از نتایج شکوفاسازی و پرورش توانمندی های فطری، خوش رویی است. هر یک از والدین با اخلاق و رفتارهای خوب، ریشه های نگرشی و گرایشی حسن خلق در فرزندان را زمینه سازی می کنند.

ج. تکریم و احترام متقابل

از دیگر عوامل مؤثر در تربیت عاطفی، حاکمیت فرهنگ احترام متقابل در خانواده است؛ زیرا تکریم شخصیت، نیاز طبیعی هر انسانی است و آن هم به دلیل وجود غریزه حب ذات است که در طبیعت وی نهاده شده و علاقه مند است دیگران شخصیت او را بپذیرند و گرامی بدارند (قائمی امیری، ۱۳۸۳: ۲۵۸؛ اسماعیلی یزدی، ۱۳۸۵: ۲۵۸-۲۵۹). با احترام و تکریم، بستری عاطفی فراهم می شود که عزت و کرامت در افراد نهادینه و هنجارهای ارزشی، انسانی و معنوی در خانواده و جامعه جایگاه متناسب خود را باز یافته و گسترش می یابد.

در فرهنگ سازی، تکریم و احترام در خانواده ابتدا باید میان زن و شوهر برقرار شود، به این صورت که آنان نگرش کرامتی نسبت به همدیگر داشته باشند و برای هم احترام زیادی قائل شوند و یکدیگر را ارزشمند بدانند و این ارزشمندی را به زبان آورند و آن را به نوعی ابراز کنند و به هنگام صحبت یکدیگر به سخنان هم گوش دهند و بر گفته های همدیگر متمرکز شوند و از نگرش و حرف فراتر روند و به ارزش گذاری فعالانه و قدردانی عملی احترام آمیز تبدیل شوند (فقیهی و همکاران، ۱۳۹۲: ۷۰؛ برنشتاین، ۱۳۷۷: ۱۲۴-۱۲۵). امام سجاد علیه السلام تکریم همسران به یکدیگر را ادای حق آنها مطرح کرده و می فرمایند: «اما حق همسر تو این است که توجه داشته باشی که خداوند او را آرامش جان، راحت باش تو و مونس، همدم و پناه تو ساخته است. تو باید باور داشته باشی که او نعمت خداوندی است برای تو و شکر این نعمت را باید به جای آوری و با وی مباحصت و همراهی خوب داشته باشی و او را تکریم و با او با مدارا رفتار کنی. ..» (حرانی، ۱۴۰۴ق: ۲۶۸ ). امام سجاد علیه السلام در این بیان زن و شوهر را مصاحب و همراه یکدیگر دانسته است و در بیان دیگری برای مصاحب و همراه حقوقی را مطرح کرده است که از جمله آنها اکرام و تکریم یکدیگر است (همان، ۲۷۲). بنابراین زن و شوهر و همچنین دیگر اعضای خانواده از آن جهت که هم صحبت و رفیق هم هستند باید فرهنگ تکریم را در میان خویش حاکمیت بخشند.

امام صادق علیه السلام به احترام متقابل زن و شوهر بسیار سفارش کرده و می فرمایند: «رحم الله عبداً اَحسن فیما بینه و بین زوجته»؛ خدا رحمت کند، بنده ای را که رابطه میان خود و همسرش را نیکو قرار دهد (حرعاملی، ۱۴۱۲ ق، ج ۱۴: ۱۲۴) همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند: «خَیرُکمْ خَیرُکمْ لِنِسَائِکمْ»؛ برترین شما خیرخواه ترین کس نسبت به زنان خویش است (نوری طبرسی، ۱۴۰۸ ق، ج ۱۴: ۲۵۵).

رابطه ی احترام آمیز میان زوجین، در نظام تربیتی دینی نشانه ها و نمودهای ویژه ای دارد. شایسته است که احترام متقابل همسران نسبت به هم، افزون بر احترام قلبی در برخی رفتارهای بیرونی نیز ابراز شود. از جمله این رفتارها می توان خواندن همسر به نام مناسب و شایسته ی شأن او را برشمرد (موسوی زنجانرودی، ۱۳۷۷: ۳۷؛ انصاریان، ۱۳۸۹: ۳۷۰). رفتار دیگر سلام کردن زوجین به هم (آمدی، ۱۳۷۳، ج۴: ۳۲۹؛ حسینی، ۱۳۸۸: ۲۶) و تشکر و قدردانی از همسر (ملکی، ۱۳۸۵: ۲۶) اشاره کرد. فرهنگ سازی تکریم و احترام متقابل در میان همسران، در پرورش این فرهنگ در میان اعضای دیگر خانواده تسری می یابد و شخصیت مطلوب عاطفی در فرزندان نیز پرورش می یابد. در اسلام جدای از توجه به اثربخشی تکریم والدین نسبت به همدیگر در تربیت مطلوب فرزند، تکریم فرزند را وظیفه همگان دانسته است. رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ضمن دستور به اکرام فرزندان، به نقش این اکرام را در خوب تربیت کردن فرزند توجه کرده و فرموده است: «اکرموا اولادکم و احسنوا آدابهم»؛ لازم است که فرزندان خود را اکرام کنید و برخوردهای خود را با آنان نیکو کنید (کلینی، ۱۳۴۴، ج۶: ۵۰).

چ. حسن ظن (مثبت نگری)

مثبت اندیشی و حسن ظن به دیگران علاوه بر باروری عواطف انسانی، باعث رفع و یا کاهش ناهنجاری های خانوادگی و اجتماعی، است حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «حسن الظن راحه القلب، حسن الظن یخفف الهم»؛ حسن ظن مایه راحتی دل است، حسن ظن تخفیف دهنده هم و غم است. دستور دین و تأکید نظام تربیتی و اخلاقی این است که پرهیزگاران باید نگاه مثبت به یکدیگر داشته باشند و هنگامی که چیزهای بدی به مومنان نسبت داده می شود، مؤمنان را جز به خیر و خوبی یاد نکنند و دروغ بودن نسبت بد به مؤمنان را، در آشکارا اعلام کنند (آمدی تمیمی، ۱۳۷۳، ح۴۸۲۳ و ح۴۸۱۶). بنابراین حسن ظن به عنوان دستوری دینی و اخلاقی در خانواده و روابط میان همسران، اهمیتی والا دارد و لازم است همسران از هرگونه گمان بد به یکدیگر بپرهیزند تا زمینه ی آرامش و سازگاری آنان هرچه بیشتر فراهم شود (حسین زاده، ۱۳۸۸: ۷۳).

نگاه منفی به دیگران نه تنها منجر به کاهش و از بین رفتن عواطف انسانی می شود، بلکه براساس آموزه های اسلامی، این نوع نگاه، مذموم و مورد نکوهش قرار گرفته است. خداوند می فرماید: «یا اَیهَا الَّذینَ ءامَنوُا اِجْتَنِبوُا کَثیراً مِن الْظَنِّ إِنَ بَعْضَ الْظَنِّ إثْم‎ٌ وَ لاتَجَسَّسوُا…»؛ ای اهل ایمان از بسیار پندارها (و گمان بد) در حق یکدیگر اجتناب کنید که برخی ظن و پندارها (باطل و بی حقیقت و) معصیت است و نیز هرگز (از حال درونی هم) تجسس مکنید (و جاسوس بر احوال خلق مگمارید) (حجرات، ۱۲). منفی بافی و نادیده گرفتن واقعیت های موجود، شرایط فرد، خانواده، گروه و جامعه، زندگی خانوادگی و اجتماعی را دچار بحران می کند. بسیاری از مشکلات و ناهنجاری های فراروی جوامع بشری، ریشه در سوء ظن های ناآگاهانه و طمع آلودی دارد که افراد نسبت به دیگری، روا می دارند.

از عواملی که نگرش مثبت را در والدین افزایش می دهد؛ به هم اندیشی با خوبان (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۷۱: ۱۹۷) ثبات شخصیت و اعتماد به نفس (نور: ۱۲) پرهیز از تجسس و غیبت (حجرات: ۱۲) احسان و سهل گیری نسبت به هم (سیدرضی، نامه۵۳) کنترل تفکر منفی (کلینی،۱۳۸۰، ج۱: ۱۶۴) تخریب یا مبارزه با عقاید و باورهای نادرست (گلدارد، ۱۳۹۰: ۹۵) می توان اشاره کرد. با تقویت نگرش مثبت بین والدین و عملیاتی کردن آن در ابرازها و رفتارها فرزندان تحت تأثیر قرار گرفته و شخصیت عاطفی آنها در زمینه ی مثبت نگری پرورش می یابد و از این رو فرزندان، به والدین، مربیان و معلمان، دوستان صالح اعتماد می کنند و از رفتارهایی همچون غیبت، تهمت، استهزاء و هر نوع رفتارهای ضد اخلاقی مصون می مانند که منشأ تمام آنها سوء ظن است.

ح. عفو و بخشش

از شیوه های پسندیده که در تقویت عواطف انسانی نقش بنیادی دارد، رویه ی عفو و بخشش است. بخشش، رویارویی منطقی با تألم ناشی از جراحت روحی و بازسازی احساس ها و باورهای شخصی است (دیویس، ۱۳۸۲: ۷۵). بیشترین سفارش اسلام در سبک زندگی خانوادگی، گذشت و چشم پوشی زن و شوهر از لغزش ها، کج خلقی ها و اشتباهات یکدیگر است؛ زیرا در صورت دارا بودن روحیه مشترک باز از اشتباه، خطا و عصبانیت در امان نیستند (حسینی، ۱۳۸۰: ۲۰۸؛ کاشفی، ۱۳۸۸: ۱۷۸) نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله می فرمایند: «عَلَیکمْ بِالْعَفْوِ فَإِنَّ الْعَفْوَ لَا یزِیدُ الْعَبْدَ إِلَّا عِزّاً فَتَعَافَوْا یعِزَّکمُ اللَّهُ»؛ بر شما باد که عفو و گذشت داشته باشید؛ زیرا عفو و گذشت موجب عزت بنده است، پس نسبت به همدیگر گذشت کنید تا خداوند شما را عزیز کند (کلینی، ۱۳۴۴، ۱۰۸: ۲).

پیروی از چنین روشی در زندگی نه تنها عامل مؤثر در تقویت و پرورش بعد درونی و عاطفی افراد به شمار می آید، بلکه اهمیت و کارایی این رویکرد تا آنجا است که خداوند به صراحت رسولش را به اتخاذ چنین شیوه ای، دستور می دهد: «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ» (اعراف:۱۹۹)؛ ای رسول ما، شیوه عفو، گذشت و بخشش را پیشه کن و به نیکوکاری امر نما و از مردمان نادان روگردان باش. همچنین امام علی علیه السلام می فرمایند: «اَلعَفوُ تاجُ المَکارِمِ؛ عفو و گذشت، زینت فضایل اخلاقی است» (آمدی تمیمی،۱۳۷۳، ج۱: ۱۴۰). بنابراین، زمانی که والدین به این فضیلت نائل آیند و بر عطوفت، مهربانی و بخشایشگر بودن اتفاق نظر داشته باشند، گامی بزرگ در زمینه سازی تربیت مطلوب دینی فرزندان خویش می توانند بردارند.

سخت گیری نکردن نسبت به رفتارهای فرزندان و عفو لغزش های آنان از ناحیه والدین، از جمله عواملی است که در پرورش کرامت و شخصیت عاطفی مطلوب فرزندان مؤثر است. رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند: «خدا رحمت کند کسی را که در نیکی و نیکوکاری فرزند خویش را کمک و او را نیکوکار تربیت کند، سؤال شد چگونه، فرمودند آنچه را که فرزند توان انجام آن را دارد از او بپذیرد و آنچه نمی تواند مطلوب عمل کند و یا لغزشی از او صادر می شود بر او ببخشد و با سخت گیری او را به گناه وا ندارد و در برابر او مرتکب اعمال خلاف نشود که او بد تربیت گردد» (کلینی، ۱۳۴۴، ج۶: ۵۰). در بیانی امام علی علیه السلام توجه می دهند به اینکه آدمی که کرامت و شخصیت عاطفی اش پرورش بیابد همه رفتارهای او نیک است و